Osobliwość międzybrodzkiej nekropolii

MIĘDZYBRODZIE K. SANOKA. Wszyscy turyści odwiedzający miejscowy cmentarz z zainteresowaniem przyglądają się nie tylko przylegającej do niego pięknej murowanej cerkiewce z przełomu XIX i XX wieku, z dzwonnicą na planie ośmioboku, ale również zbudowanemu w zachodniej części nekropolii nieomal nad brzegiem płynącego poniżej Sanu nietypowemu grobowcowi w kształcie egipskiej piramidy. Skąd się wzięła ta niecodzienna forma grobu, na zwyczajnym wiejskim cmentarzu swoimi początkami sięgającym ponad pół tysiąca lat ?

Na kamiennej płycie wejściowej do grobowca wyżłobione zostały napisy mieszane w języku polskim i ukraińskim informujące, że spoczywają tu Maria Ludmiła z Michałowskich Kulczycka +1935, Profesor Doktor Włodzimierz Kulczycki +1936, Profesor dr Jerzy Kulczycki +1974. Dlaczego tak utytułowane i dobrze urodzone osoby wybrały na miejsce swego spoczynku nie zaszczytne aleje zasłużonych na wielkomiejskich nekropoliach, lecz maleńki, wiejski cmentarzyk w Międzybrodziu?

To zachwyt pięknym krajobrazem międzybrodzkiej przełęczy, w miejscu w którym pasmo Pogórza Dynowskiego jest zaledwie kilkaset metrów od Gór Sanocko-Turzańskich sprawił, że profesor Włodzimierz Kulczycki, który tu odpoczywał w okresie międzywojennym, a przyjechał do swojej krewnej Ireny Dobrzańskiej, ówczesnej kierowniczki szkoły powszechnej w Międzybrodziu – jak mówiła nieżyjąca już najstarsza mieszkanka Międzybrodzia 90-letnia Karolina Gaber – „tak się zakochał w tym miejscu, że kazał się tu pochować, ten Kulczycki”.

Foto. Grobowiec Kulczyckich na tle historycznej góry Horodyszcze zwanej Fajką, na której odkryto średniowieczne grodzisko /X-XII wiek/ zniszczone przez Tatarów

Warto przybliżyć sylwetkę profesora, pochodzącego z Przemyśla – grodu nad tym samym Sanem, który niegdyś pokochał Międzybrodzie i w nim pozostał na zawsze. Należy do wyjątkowych osób, które połączyły dwa narody – polski i ukraiński. Jego życie i działalność w skrócie można by określić słowami: zoolog, lekarz weterynarii, wybitny anatom zwierząt, rektor i doktor honoris causa Akademii Weterynaryjnej we Lwowie, znawca kobierców wschodnich.

Profesor Włodzimierz Sas-Kulczycki urodził się 27 marca 1862 roku w Przemyślu w rodzinie wyznania greckokatolickiego. Po ukończeniu szkoły średniej w Kołomyi od 1882 roku studiował nauki przyrodnicze najpierw w Wiedniu a następnie we Lwowie. W 1887 roku uzyskał stopień doktora filozofii z zoologii i chemii. Ukończył również Szkołę Weterynaryjną we Lwowie i uzyskał stopień lekarza weterynarii, tam przez pewien czas był asystentem w katedrze zwierząt domowych. Był najpierw kolejowym, a następnie miejskim lekarzem weterynarii.

W 1906 roku otrzymał nominację na profesora zwyczajnego Akademii i objął kierownictwo katedry anatomii opisowej zwierząt domowych, aż do przejścia na emeryturę w 1934 roku. Jego pasją były kobierce wschodnie, których był cenionym kolekcjonerem i autorem licznych prac na ich temat . Pierwszą wojnę i inwazję rosyjską przeżył profesor Włodzimierz Kulczycki we Lwowie, którego nie opuścił ani na jeden dzień.

Jako jedyny profesor pozostał na straży mienia Akademii, w warunkach często niebezpiecznych, chroniąc je przed rekwizycją lub rozgrabieniem. Opisując barwnie swoje przeżycia kończy je stwierdzeniem:
„jeśli postanowiłem przez cały kilkuletni czas wojny nie opuszczać Lwowa, to decydowały tu dwa względy: troska o zakład anatomiczny i zbiór muzealny z przeszło 900 preparatami, dla których poświęciłem pół wieku pracy i obawa o moje prywatne zbiory dzieł sztuki i zabytków mahometańskiego przemysłu artystycznego, którego kolekcjonuję również od lat kilkudziesięciu. Jedne i drugie bez opieki zwłaszcza fachowej, byłyby niewątpliwie uległy zniszczeniu i grabieży”.

W okresie powojennym podupadł na zdrowiu, a jego depresje pogłębiła choroba ukochanej żony. W okresach poprawy zdrowia Profesor nadal się włączał do pracy naukowej i dydaktycznej. Na prośbę różnych towarzystw brał udział w wielu wystawach kobierców wschodnich, na których jego zbiory należały do najwspanialszych. W jesieni 1934 przeszedł na emeryturę, a Akademia Medycyny Weterynaryjnej nadała mu godność doktora medycyny weterynaryjnej honoris causa. W grudniu 1935 roku zmarła jego żona, a w kilka miesięcy później 10 maja 1936 roku umiera sam Profesor.

Foto. W głębi najstarsze pochylające się kamienne pomniki z II poł. XIX wieku

Zgodnie z życzeniem ich trumny przewieziono z Lwowa do Międzybrodzia i pochowano we wcześniej wybudowanym grobowcu w kształcie piramidy. Wzniesiona została pod nadzorem i według dokładnych planów przygotowanych przez profesora. Zachowuje wierne proporcje 1:50 do słynnej piramidy Cheopsa w Egipcie. Podobno podczas jednej z podróży do Egiptu profesor Włodzimierz Kulczycki podczas zwiedzania tej piramidy w jej wnętrzu doznał niezwykłego, porównywalnego z mistycznym, przeżycia, które wywarło wpływ na całe jego dalsze życie.

Prof. dr hab. Jan Tropiło z Ośrodka Historii Weterynarii i Deontologii Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie pisze o prof. Włodzimierzu Kulczyckim bardzo osobiście:
„dla mnie jest moim krajanem, przemyślaninem, wybitnym anatomem i zoologiem oraz kolekcjonerem i znawcą kobierców wschodnich. Był człowiekiem szlachetnym o niepospolitej pracowitości, synem dwóch narodów – ukraińskiego i polskiego, dającym przykład jak można nie zatracając własnej tożsamości służyć Ojczyźnie, w której przyszło mu żyć i pracować”.

Trzecią osobą spoczywającą w grobowcu – piramidzie jest prof. Jerzy Kulczycki, syn Włodzimierza zmarły i złożony tu w 1974 roku. Jerzy jako historyk sztuki, późniejszy prof. Uniwersytetu Warszawskiego zaopiekował się kolekcją ojca. Po II wojnie światowej przywiózł ją do Warszawy. Cześć kolekcji – kobierce o charakterze pałacowym – drogą sprzedaży przekazał na Wawel. Tak uczynił po przejściu na emeryturę w 1964 roku, gdy zamieszkał na Podhalu. Druga część kolekcji o charakterze ludowym zgodnie z wolą prof. Jerzego trafiła do Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. Obecnie znajdują się w Oddziale Muzeum Tatrzańskiego w Galerii Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich.

P.R.

Opracowano na podstawie:
J. Tropiło, Profesor Włodzimierz Sas-Kulczycki (1862-1936), 2002, 77 (12)
Z. Kosiak, Polski słownik biograficzny,1971
I. Hryszko, Historia najnowsza Międzybrodzia we wspomnieniach jej mieszkańców. Sanok 2006 PWSZ /praca licencjacka/